Voorspel in verhalen en het effect op de hersenen:
verhoog de spanning voor je lezers

 

Door Marjon Cosijn

‘Van dik hout zaagt men planken!’

We schrijven 1994. Aan het woord is Cocky van Bokhoven, de meest gedreven en getalenteerde schrijfdocent die ik ooit heb gekend. En ze heeft het tegen mij.

Samen met een groepje van zes andere cursisten zit ik aan de enorme tafel in de keuken van een statig Middelburgs pand. In het kader van het tweejarige Toneelschrijfproject van het Nederlands Centrum voor Amateurtoneel komen we om de zaterdag samen. Wij uit alle windstreken en Cocky met de trein vanuit ’s Hertogenbosch ….

Het spannende moment van voorlezen

Ik ken het spreekwoord wel, maar eigenlijk weet ik niet goed wat ze ermee bedoelt. Zojuist heb ik mijn huiswerk voorgelezen. Een spannend moment.

Twee weken lang had ik erop gezwoegd. Beginnetjes gemaakt en weer weggegooid. Enthousiast vellen vol geschreven en moedeloos verscheurd. Tot ik eindelijk wist dat iets goeds had. Dat mijn tekst het effect zou hebben dat ik voor ogen had.

Als schrijvers – en zeker als schrijvers van verhalen waarin spanning en emotie centraal staan – willen we dat onze tekst een sterke impact heeft op de lezer. Dat effect reikt verder dan emotie en beïnvloedt zelfs ons brein, zoals blijkt uit onderzoek naar hoe spanning en anticipatie ons denken activeren.

Feedback komt on the spot

Als het voorleesrondje begint is iedereen stoer, maar dat is schijn, begrijp ik later. Cocky’s gedrevenheid komt met een flinke schep meedogenloosheid. Ieder van ons hapt weleens naar adem.

Feilloos fileert ze onze teksten. Legt de vinger op zwakke plekken. Als docent van de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht heeft ze vaker met dit bijltje gehakt. Vandaag vallen er geen spaanders, maar heeft ze het over van dik hout planken zagen.

Voor wie schrijf je eigenlijk?

Ik luister. Hang aan haar lippen, want ik wil een betere schrijfster worden. Ze gaat ervoor zitten en vertelt de groep dat we niet voor onszelf schrijven. Dat we niet eens voor de toneelspelers schrijven die ooit onze teksten op de planken brengen. Nee, we schrijven voor het publiek.

Het publiek wil zelf onderdeel zijn van het toneelstuk. Het wil speculeren, zaken ontdekken en gelijk krijgen. Of verrast worden. Wat het niet wil, is – in Cocky’s woorden – alles voorgekauwd krijgen.

De kunst van spanning opbouwen

Precies hetzelfde geldt voor het schrijven van meeslepende scènes. Een tekst waar je personages direct veranderen in een hoop actie zonder opbouw, is voor je lezer niet interessant.

‘Van dik hout zaagt men planken’ werkt prima bij een renovatie, maar niet bij het opbouwen van spanning en emotie in een verhaal.

Gun je lezer een voorspel

Een lezer houdt ervan om uitgedaagd, geplaagd en verleid te worden. Hij wil in het verhaal verdwijnen, er onderdeel van worden. Dat bereik je dus niet met een directe aanpak, maar met geduld en subtiele hints.

Je zou kunnen zeggen dat een goede opbouw vergelijkbaar is met een voorspel: het bereidt voor, wekt spanning op en zorgt dat de lezer betrokken raakt. Zoals personages langzaam naar een moment van intensiteit toewerken, zo wil ook de lezer meegenomen worden in het verhaal.

Grafische voorstelling van geactiveerde hersengebieden bij het lezen van meeslepende scènes

Wat onderzoek zegt over het brein

In 2006 publiceerde de Amerikaanse hoogleraar psychiatrie Andrey P. Anokhin

een onderzoek waarin hij aantoonde dat bepaalde beelden sterkere en snellere hersenreacties veroorzaken dan verwacht. Deze beelden activeren hersengebieden die betrokken zijn bij emotie en beloning, zoals de insula en de temporale cortex.

Deze bevindingen zijn ook voor schrijvers interessant: het betekent dat een goed opgebouwde scène niet alleen de aandacht vasthoudt, maar ook de betrokkenheid en emoties van de lezer versterkt.

Het effect op de lezer staat voorop

Cocky’s lessen zijn me altijd bijgebleven: als schrijver staat het effect van de tekst op de lezer altijd centraal. Een directe aanpak werkt zelden, omdat je dan voorbijgaat aan de kracht van opbouw en subtiliteit. Door slim gebruik te maken van spanning, anticipatie en gedetailleerde beschrijvingen, maak je verhalen die blijven hangen en echt binnenkomen.